BESİN ZİNCİRİ
Doğada canlılar başka bir canlıyı besin olarak kullanırken kendileride başka canlıların besini olurlar. Canlıların birbirlerini tüketmelerine göre sıralanmaları ile oluşan zincire besin zinciri denir. Zincirin her halkası ayrı bir tür tarafından oluşturulur. Ancak hiçbir zaman doğada tek sıralı zincire rastlanmaz. Bir canlı besin olarak birden fazla türü besin olarak kullanırken kendisi de birden çok türün besini olur. Bu durum zincirlerin birbirine karışıp beslenme ağları oluşturmasına neden olur.
· Besin zincirleri ile canlılar arasında organik madde ve enerji akışı gerçekleşir.
· Zincir ne kadar kısa ise madde ve enerji o kadar ekonomik kullanılır.
· İlk halkada ototroflar bulunur
· Son halkada 3.tüketiciler (Yırtıcılar) bulunur
· Zincirdeki canlılar fonksiyonlarına göre üç tiptir
1) Üreticiler
2) Tüketiciler:
a) Birincil tüketiciler (Herbivorlar)
b) İkincil tüketiciler (Karnivorlar)
c) Üçüncül tüketiciler (Karnivorlar)
3) Ayrıştırıcılar
· Ayrıştırıcılar zincire her halkadan katılabilir.
· Her halkada önceki halkadan alınan organik madde ve enerjinin %90 ‘ı canlının yaşamsal olaylarında tüketilirken , canlı vücudunda saklı tutulan % 10 ‘u besini olduğu sonraki halkaya geçer. Bu duruma % 10 yasası denir.
Besin Zincirinde Enerji Akışı
Bir bölgede canlı ve cansızlardan oluşan sisteme ekosistem denir. Canlılar doğrudan veya dolaylı olarak beslenmek için, birbiriyle etkileşmesi sonucu besin zinciri oluştururlar. Bir besin zincirinin halkalarını farklı canlı türleri oluşturur. Üreticiler, güneş enerjisini dönüştürüp hücrelerinde tutabilen canlılardır. Bu özellikleri sayesinde kendi besinlerini kendileri üretebilirler. Mesela bitkiler biz insanlar gibi veya doğadaki diğer canlılar gibi besin arayışı içerisine girmezler. Üretici (ototrof) olan bu canlılar inorganik maddelerden fotosentez yaparak, organik madde (basit şeker=besin= glikoz) ve oksijen üretirler. (Üreticiler, güneş ışığını doğrudan kullanabildiği için besin zincirinin ilk basamağında yer alır.)
Üreticilere örnek: Bitkiler, algler, klorofilli bakteriler (siyanobakteri...)
Besin üretmeyen ve besinini dışarıdan hazır olarak alan canlılara tüketici (heterotrof) denir. Örnek: Koyun, köpek, kaplumbağa. Tüketici olan canlı grupları da besin aldıkları kaynağa ve besin alma şekline göre gruplara ayrılırlar. Sadece çevrelerindeki üretici canlıları yiyerek bitkisel kaynaklı olarak beslenen canlı grubuna otoburlar denir. Örnek: Tavşan, Maymun, Koyun, Eşek. Çevrelerindeki hayvansal organizmaları yiyerek beslenen canlı grubuna ise etoburlar denir. Örnek: Timsah, kertenkele, baykuş. Çevrelerindeki bitkisel ve hayvansal kaynaklı organizmaları yiyerek beslenen canlı grubuna ise hem etçil hem otçul (hepçiller) denir. Örnek: İnsan, tavuk, ayı. Bir de toprağa düşen bitki ve hayvan artıklarını çürüterek, toprağa karışmasını sağlayan canlılar vardır. Bu canlı grubuna da ayrıştırıcılar denir. Ayrıştırıcıların etkinlikleri sonucunda canlı vücudunu oluşturan organik ve inorganik maddeler toprağa geçmiş olur. Mantarları (küf mantarı, maya mantarı, şapkalı mantarlar) ve bakterilerin büyük bir kısmını ayrıştırıcılara örnek olarak verebiliriz. Ayrıştırıcılar besin zincirinin her basamağında bulunabilir.
Bu anlatılan canlı grubundan doğada en çok bulunan bitkiler yani üreticilerdir. Çünkü üreticiler güneş enerjisini doğrudan kullanabildikleri için daha fazla sayıda bulunurlar. Tüketiciler ise üreticilerden veya diğer otoburlardan dolaylı olarak güneş enerjisinden yararlandıkları için sayıları giderek azalır. Aynı şekilde üreticiler güneş enerjisini doğrudan kullanabildikleri için sahip oldukları enerji besin zincirinin diğer halkasındaki canlılara göre daha fazladır.
Doğada birbiriyle ilişkili birçok besin zinciri vardır. Birbiri içine alan bu besin zincirlerinin hepsi besin ağı olarak adlandırılır.
Besin Zinciri ve Besin Piramidi
Besin zincirine örnekler:
- Ot, fare, tilki, dağ aslanı (üç üyeli bir zincir)
Besin zincirleri bir araya gelerek karmaşık olan besin ağını oluşturur. Bir canlı çeşidinin birden fazla besin zincirinde yer almasıyla oluşan iç içe geçmiş besin zincirlerinin bütününe besin ağı denir.
- Ot, çekirge, kurbağa, yılan, atmaca (dört üyeli bir zincir)
- Yonca, dana, insan, (üç üyeli bir zincir)
- Papatya > Çekirge > Fare > Yılan
- Havuç → tavşan → tilki → kurt ...........Besin zincirine örnek olarak verilebilir.
Ekosistemdeki tüm canlılar ototroşardan başlamak üzere her biri diğerini yiyecek şekilde sıralanırlar. Bu sıralamaya besin zinciri denir. Besin zincirinde zincirin halkalarını oluşturan canlılar:
Herbivor 1. tüketici
Üreticiler ⇒ Tüketiciler Karnivor 2. tüketici ⇒ Ayrıtırıcılar
Omnivor 3. tüketici
olarak sıralanabilir.
Besin zincirinde yer alan canlıları birbirlerinden beslenecek şekilde sıralarsak
besin piramidi oluşur. Besin zinciri üreticiden tüketiciye doğru gider. Her ekosistemde
ilk basamağı üreticiler oluşturur. Üreticilerde depolanan enerjinin bir kısmı besin
yoluyla ot oburlara iletilirken bir kısmı ise ısı şeklinde çevreye verilir. Bir kısmı da
ayrıştırıcılara aktarılır. Ot oburlar aldıkları enerjiyi et oburlara aktarırlar.
Görüldüğü gibi besin zincirindeki besinin bir kısmı enerji olarak kullanılırken bir kısmı da depolanır.
Havuç → tavşan → tilki → kurt ....Besin zincirine örnek olarak verilebilir.
1.Beslenme Şekline Göre
Her canlı veya canlı grubunun yaşadığı üreyebildiği bir yeri vardır. Bir canlıyı bulabilmek için yaşadığı ortamı bilmek gerekir. Her canlı yaşadığı ortama mükemmel bir uyum sağlar. Bütün canlılar çevrelerindeki diğer canlılar ve cansızlarla sürekli alış veriş içindedir.
Canlılar ile cansız çevre eko sistemi meydana getirir. Eko sistemde bulunan canlılar üreticiler tüketiciler ve ayrıştırıcılardır.
Canlılar beslenme şekillerine göre 2 grupta incelenir
1-Üreticiler (ototrof canlılar)
Yeşil bitkiler fotosentezle besinlerini kendileri yapar ve depo eder.
2-Tüketiciler (Heterotrof Canlılar)
Üreticilerin hazırladıkları besinlerle geçinirler. Yani besinlerini hazır olarak alırlar. İnsanlar bütün hayvanlar mantarlar heterotrof canlılardır.
Otla beslenen hayvanlar (otçullar) yeşil bitkilerin fotosentez sonucu hazırladıkları besin Maddeleriyle beslenirler. Bunlar kendileri için gerekli yapı maddelerini ve enerjiyi yeşil bitkilerden sağlarlar. Koyun keçi inek at geyik zürafa v.b. otla beslenen hayvanlardır.
Etle beslenen hayvanlar (etçiller) otla veya etle beslenen hayvanları avlayarak beslenirler. Böylece güneş enerjisinden dolaylı olarak yararlanırlar. Aslan kaplan kurt kedi köpek şahin atmaca gibi hayvanlar etçil hayvanlardır.
Evcilleştirilmiş kedi köpek kuşların bir bölümü balıklar ayı kaplumbağa ve insanlar hem etle hem otla beslenirler.
Hem heterotrof hem de ototrof olan canlılar böcek kapan bitkilerdir. Bunlar böceklerle heterotrof beslenir. Fotosentez de yapabildikleri için besin üretebilirler. Azot ihtiyaçlarını böcekleri sindirerek karşılarlar.
Besin Zinciri
Bir bölgede yaşayan değişik türdeki canlıların oluşturduğu topluluğa komünite denir. Bir komünitede bulunan canlılar arasındaki besin-beslenme ilişkisine besin zinciri adı verilir.
Yeryüzünde yaşayan bütün canlılar bir besin zinciri içerisindedir. Besin zincirinin en büyün enerji kaynağı güneştir. Yeşil bitkiler güneşten aldıkları enerjiyi bütün canlılar için gerekli olan besin yapımında kullanır. Bu sebepten yeşil bitkilere üretici hayvanlara da tüketici adı verilir.
Tüketiciler yeşil bitkileri yiyen sığır koyun keçi geyik gibi hayvanlardı. Diğer tüketiciler koyun inek keçi gibi hayvanları yiyen insan aslan kaplan gibi canlılardır. İnsanlar yeşil bitkilerle de beslenir.
Bu besin zincirinde enerji güneşten yeşil bitkilere bitkilerden koyun inek gibi hayvanlara ; en sonunda koyun ve ineği yiyen aslana aktarılır.
Tüm canlılar sonunda ölür. Ayrıştırıcılar (çürükçül bakteriler ve mantarlar) ölü organizmaları parçalar ve ayrıştırır. Böylece madensel tuzların toprağa geri dönmesini sağlar. Yeşil bitkiler bu madensel tuzları kullanır.
Enerji Piramidi
Bir ekosistemdeki tüm canlılar beslenme ve enerji ilişkilerinin büyüklüğüne göre besin zincirlerinden bir besin ağı oluşturur.
Yeşil bitkiler ekosistemin üreticileridir. Bitkisel üretimin bir bölümü bitkinin kendisi tarafından tüketilir. Geri kalanıysa bitkinin büyümesine harcanır. Artan besin bitki tarafından depolanır. Bu ekosistemdeki tüm canlıların enerji ve madde ihtiyacını karşılar. Yeşil bitkilere besin üreticileri denir.
Otçullar doğrudan doğruya besin üreticileriyle beslendikleri için birinci derece tüketicilerdir. İnek koyun keçi vb. hayvanlar otla beslenir. Bunlar bitkilerden aldıkları besinlerin bir kısmını sindiremeyerek dışarı atarlar. Sindirilmiş besinlerin bir kısmı büyüme ve gelişmeye harcanır. Bir kısmı da enerji sağlar. Giren enerjinin bir kısmı da üst basamağa geçer.
Etcil canlılar; koyun,inek vb. otçul canlılarla beslenir. Bunlar otçullardan aldıkları besinleri olduğu gibi vücutlarına katamaz. Aldıkları besinlerin bir kısmını sindiremeyerek dışarı atarlar. Sindirilmiş besinlerin bir kısmı büyüme ve gelişmeye harcanır. Bir kısmı da enerji sağlar. Giren enerjinin bir kısmı da üst basamağa geçer. Bu suretle önemli miktarda madde ve enerji azalır.
Üreticilerden otçullara otçullardan etçillere etçillerden de etçil-otçullara geçen enerji ve besin miktarı azalır.
Etçik-otçul hayvanlar da etçil ve otçullardan aldıkları besinleri olduğu gibi vücutlarına katamaz. Giren enerjinin bir kısmı üst basamağa geçer.
Besin zincirindeki canlı türlerinden birinin azalması veya aşırı artması halinde bundan diğer canlılar da etkilenir. Mesela fareleri yiyerek yaşamını sürdüren yılan ve kedi gibi hayvanların yok edildiği ortamlarda fareler aşırı ürer.
Bazı Zararlı Maddeler Besin Zinciri Yoluyla İnsana Nasıl Ulaşır
Sebze ve meyveleri parazit canlılardan korumak için yetiştiriciler tarım ilaçları kullanırlar. Kullanılan tarım ilaçlarının bir kısmı sebze ve meyvenin üzerinde kalır. Bu besinler iyice yıkanmadan yenirse ilaçlar sindirim yoluyla insan vücuduna girer. Ayrıca bu ilaçlar sulama sularıyla toprağa da ulaşır. Bunlar bitki kökleri tarafından emilerek bitkinin hücrelerine kadar gelirler. Böylece bu sebze ve meyveleri yiyen insan ve hayvanlara zararlı kimyasal maddeler geçer. Bu kimyasal maddeler insan ve hayvanların hastalanmalarına hatta ölümlerine sebep olur.
Besinleri Sıvı Halinde Alan Canlılar
Sindirim sistemi gelişmemiş canlılar besinlerini sıvı halde alırlar Bağırsaklarda parazit olarak yaşayan solucanlar ve tenyalar sindirilmiş besinleri tüm vücut yüzeyleriyle emer.
Mayalar küfler ve bakterilerin büyün bir kısmı çürükçül olarak yaşar. Bunlar besinlerini sıvı halinde alır. Bu canlılar ihtiyaçları olan organik besinleri kokuşmaya yüz tutmuş bitki ve hayvan artıkları üzerinden emer.
Bit pire gibi canlılar insan ve memeli hayvanların derisi üzerinde asalak olarak yaşar. Bunlar delici ve emici olan ağızlarıyla deriyi delerek kan emer.
Çürükçüller
Çürükçül canlılar doğadaki madde dönüşümünü sağlar. Bunlar organik karbon bileşiklerini karbondioksit su ve alkol meydana getirecek şekilde parçalar. Azotlu maddeleri kokuşturarak yapı taşlarına ayırır. Bu sebeple çürükçüller madde çevriminde önemli rol oynar.
Böcek Yiyen Bitkiler
Böcek yiyen bitkiler yaşamları için gerekli besini böceklerden sağlar. Bu bitkilerin yaprakları böceği yakalayacak ve sindirebilecek yapıdadır. Mesela su ibriği bitkisi böceklerle beslenir.
2.Yaşama Şekline Göre
Bazı canlılar besinlerini kendileri yapamazlar. Bu canlıları ortak yaşayanlar ve parazitler olmak üzere 2 gruba ayırabiliriz.
1-Ortak Yaşayanlar
Bu yaşama şeklinde iki veya daha çok ortam vardır. Ortak yaşama 2 şekilde olur.
A)Tek Taraflı Ortak Yaşama (Kommensalizm)
İki ortaktan biri diğerine zarar vermeden bu ortaklıktan yararlanır. Örneğin köpek balığının karnına tutunarak onunla birlikte yer değiştiren küçük bir balık ondan yararlanır. Fakat köpek balığına zarar vermez. Köpek balığı bulduğu besini yerken ondan dağılan artıklar küçük balığın yemi olur. Bu ortaklıkta kârlı olan küçük balıktır. Köpek balığı bu durumdan ne yararlanır ne de zarar görür.
B)İki Taraflı Ortak Yaşama (Mutualizm)
Karşılıklı fayda esasına dayalı bir yaşama şeklidir. En güzel örneğini likenlerde görürüz.
Liken birliğini ilkel bir mantarla yeşil su yosunu meydana getirir. Birlikte yaşamalarına rağmen ne mantar ne de yosun kendi özelliklerini kaybetmiştir.
Mantar klorofilsiz olduğu için besin yapamaz. Lifleriyle su depo eder. Bu suyu kökümsü tüyleri olmayan su yosununa geçirir. Ayrıca solunumu sonucu ortaya çıkan karbondioksiti de su yosununa verir.
Su yosunu klorofilli olduğu için fotosentezle besin yapar. Mantardan sağladığı su ve karbondioksidi fotosentezde kullanır. Mantar da gerekli besini su yosunundan alır.
3-Parazitlik
İki canlının birlikte yaşadığı bir yaşam biçimidir. Bu ortak yaşamda canlının biri yararlanırken diğeri zarar görür.
Parazit başka bir canlının organik maddeleriyle beslenir ve ona zarar verir. Bu tür yaşamada bir taraf için fayda diğer taraf içinse zarar söz konusudur.Vücut içindeki parazitliğe iç parazitlik vücut dışındaki parazitliğe de dış parazitlik denir.
Bağırsak solucanı tenya gibi hayvanlar iç parazitler bit pire tahtakurusu Kene gibi hayvanlar da dış parazitlerdir. Parazitler insanda çeşitli rahatsızlıklara neden olur. Parazitlerin salgıladığı zehirli maddeler sağlığa çok zararlıdır.
